قنات ها؛ تهدیدی برای مسجد جامع سبزوار

گزارشی از یک مشکل قدیمی در دیار سربداران

وجود چندین رشته قنات کهن سرگردان و راه گم کرده در زیر شهر سبزوار، حیات و ماندگاری بنای مسجد معروف جامع و بافت تاریخی پیرامون آن را به شدت تهدید می‌کند. اجرای طرح های مختلف عمرانی، احداث شبکه فاضلاب و ساخت و سازهای شهری به تدریج موجب انسداد مسیر برخی از قنات های قدیمی شهر سبزوار شده و آب های سرگردان در زیر پوسته شهر را که می‌توانست با تدبیری فضای سبز این شهر کویری را سیراب کند،‌ به تهدیدی برای حیات شهر و به خصوص بافت تاریخی مرکزی آن تبدیل کرده است. بافت تاریخی سبزوار به ویژه محدوده مسجد جامع بیش از دیگر مناطق شهر در معرض آسیب این قنات ها قرار گرفته است. مسجد جامع سبزوار از جمله آثار ارزشمند قرن هشتم هجری و متعلق به دوران سربداریه است که به شماره ۱۳۱۶ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. این بنای تاریخی در دوره “خواجه علی موید”، حاکم سربداری ساخته شده است. این مسجد تاریخی به دلیل موقعیت ویژه‌ و جایگاهی که در مرکز شهر در کنار “چهارراه بیهق” و “امامزاده یحیی”(ع) و نیز مجاورت بازار مرکزی شهر دارد، به عنوان پایگاه‌ اصلی فعالیت های انقلابی و فرهنگی شهر نقش آفرینی کرده و در کوران مبارزات مردم سبزوار با رژیم ستمشاهی، همواره محوریت داشته است.

نفوذ رطوبت به بخش هایی از بنای مسجد جامع سبزوار

انباشت آب‌های زیرزمینی ناشی از جریان قنات‌های شهر سبزوار موجب تهدید بنای مسجد تاریخی در مرکز این شهر شده است، چنان‌که نفوذ رطوبت از این قنات‌ها از سال‌ها پیش این اثر ملی و مذهبی را تهدید می‌کند.چند سال پیش فرونشست زمین در هسته مرکزی شهر سبزوار در مجاورت مسجد جامع یک جوان موتورسوار را به کام مرگ کشید که در صورت ادامه بی توجهی‌ها، ممکن است چنین اتفاقی تکرار شود.امام جمعه سبزوار که پیش از این در برخی جلسات از این تهدید ابراز نگرانی کرده بود،‌ گفت: اکنون ۱۳ رشته قنات در زیر شهر سبزوار جاری است که بسته شدن مسیر برخی از این قنات ها، بخش های از زیر شهر را به باتلاق تبدیل کرده است.حجت الاسلام غلامرضا مقیسه به حادثه ای که چند سال پیش بر اثر فرونشست زمین در هسته مرکزی شهر سبزوار در مجاورت مسجد جامع روی داد و یک جوان را به کام مرگ کشید،‌ اشاره و تاکید کرد که در صورت بی توجهی، تکرار چنین اتفاقاتی دور از ذهن نخواهد بود.وی بیشترین و ملموس ترین این تهدیدها را متوجه بافت تاریخی مرکزی و به ویژه مسجد جامع شهر دانست و افزود: طبق بررسی‌های کارشناسی انجام شده، ۲ تا ۳ رشته قنات از سطح زیرین مسجد جامع سبزوار عبور می کند که انسداد خروجی مسیر آن‌ها یک نگرانی جدی برای دغدغه مندان ایجاد کرده است.وی اظهار کرد: اکنون نشانه هایی از نفوذ آب، آثار رطوبت و نیز ترک خوردگی در برخی از پایه های مسجد جامع مشهود است و این واقعیت را اثبات می کند که محدوده این بنای تاریخی در معرض تهدید جدی آب های زیرزمینی قرار دارد.

تامین ایمنی مسجد جامع نیازمند چاره‌اندیشی اساسی

امام جمعه سبزوار گفت: به منظور تامین ایمنی مسجد جامع از سالیان گذشته نشست‌های مختلفی با فرمانداری سبزوار، آب منطقه ای، نهادهای مرتبط، استانداری و وزارت کشور برگزار شده است.حجت الاسلام مقیسه افزود: یکی از راه‌های پیش رو، استخراج و بهره گیری آب این قنات ها برای آبیاری فضای سبز است که وجود مالکان، مانعی در این مسیر ایجاد کرده است و از طرفی عدم شناسایی تمامی مالکان، هر گونه هزینه برای باز کردن مسیرها را دچار مشکل کرده است. وی اظهار داشت: با پیگیری نهادهای مرتبط و نمایندگان مجلس در سال‌های گذشته، مکاتباتی با وزارت کشور برای تخصیص بودجه و اعتبار صورت گرفت که مقرر شد در گام نخست مطالعات و کار کارشناسی کاملی در این خصوص صورت گیرد. امام جمعه سبزوار گفت: بدین منظور تیمی از دانشگاه فردوسی مشهد وارد عمل شد و فرایند عکس‌برداری از رشته قنات هایی که از مسیر مسجد جامع عبور می کرد، انجام داد و خاک آن را هم آزمایش و نتیجه تحقیقات را در کتابچه ای مختصر آماده کرد. پس از انجام مطالعات،‌ در نشستی با سازمان برنامه و بودجه مقرر شد از محل اعتبارات مدیریت بحران رقمی برای جمع آوری آب های زیرزمینی محدوده مسجد جامع سبزوار منظور شود، که تاکنون به نتیجه نرسیده است.  وی ادامه داد: راهکار اصلی جلوگیری از نفوذ آب به پایه ها و بنای این مسجد تاریخی، جمع آوری آب‌های موجود و یا تزریق بتن به زیر پی مسجد برای ممانعت از ورود آب‌های سرگردان به قسمت های زیرین بناست.

نیاز به اعتبار  زیاد برای برداشت تدریجی آب‌های انباشته شده قنات ها

رشته قنات هایی که عمدتا از سمت شمال سبزوار به سوی جنوب شهر سرازیر بوده و مزارع جنوب شهر را مشروب می کرده اند،‌ به علت دستکاری و دخالت هایی که صورت گرفته و مسیر آن‌ها را کور کرده است، اکنون بخشی از آب آن در محدوده بافت تاریخی شهر انباشته شده و هر آن می تواند موجب فرونشست زمین و تخریب بناها را موجب شود.

رئیس پایگاه میراث فرهنگی شهر تاریخی سبزوار نیز گفت: بالا آمدن سطح آب ها در هسته‌ مرکزی شهر سبزوار، به ویژه در حریم مسجد جامع شهر مشکل را پیچیده کرده است.

 محسن برآبادی افزود: هم اینک ۲ رشته قنات در سطح زیرین مسجد جامع منتهی به خیابان “اسرار” وجود دارد که فاصله آن‌ها با سطح زمین بسیار کم شده است.

راهکار اصلی بازگشایی مسیر قنات ها ست تا از این طریق آب‌های سرگردان از زیر شهر به ویژه هسته مرکزی و بافت تاریخی خارج شوند که اجرای آن نیاز به اعتبارات بالایی دارد

وی اظهار داشت: هسته‌ مرکزی این قنات‌ها در بخش های پایین مسجد جامع است چنان‌که آب در زیر مسجد بالا آمده است و تداوم این وضعیت خطراتی را متوجه این بنای تاریخی می کند.

برآبادی افزود: از طرفی خشکاندن یک‌باره آب‌های موجود نیز خطرساز است چراکه سبب نشست و ریزش بنای مسجد جامع می شود، لذا باید با برنامه ای زمان‌بندی و به تدریج در بازه زمانی چندین ساله، از حجم آب های زیر بنا کاسته شود تا تهدیدی متوجه این بنای فاخر مذهبی نشود. 

گفتنی است، هشدار در مورد آب های زیرزمینی و خطر بالا آمدن آن‌ها و پیامدهای ناگوار احتمالی آن در محدوده مسجد جامع شهر سبزوار از ۲ دهه پیش همواره مطرح بوده است.این معضل فقط در سطح مدیریت کلان شهری قابل حل است و البته اداره میراث فرهنگی به‌تنهایی از پس آن برنخواهد آمد/. ایرنا  جوادباشتنی